I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Hoàn cảnh ra đời

- Bài thơ được viết trong lần chuyển lao từ Tĩnh Tây đến Thiên Bảo. Bài thơ là một bức tranh xinh xắn về miền sơn cước đồng thời toát lên ở đó vẻ đẹp của một con người cách mạng với tinh thần lạc quan vượt qua mọi gian khổ của cuộc chuyển lao, vẫn ung dung ngắm cảnh. Bài thơ không nói chuyện thép, không lên giọng thép nhưng vẫn lấp lánh chất thép

2. Vị trí xuất xứ: nằm trong tập thơ Nhật Kí trong tù của Hồ Chí Minh

3. Nhan đề

- Đó là một sự cảm nhận thời gian của Bác khi rơi vào hoàn cảnh tù đày. Từ đó mà thời gian tâm trạng có độ dài gấp trăm lần thời gian vật chất → vận dụng thi liệu phương Đông, Bác gắn kết cổ điển với hiện đại

- Ý thức về thời gian của Bác càng biểu hiện rõ nét. Lấy “Chiều tối” làm thi đề cho bài thơ, Hồ Chí Minh đã tạo nên mạch chảy có tình truyền thống trong thơ → vẻ đẹp cổ điển

- Sự hài hòa giữa nét đẹp cổ điển và hiện đại đã được Bác khai thác ngay từ nhan đề

II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN

1. Bức tranh cảnh chiều tối 

- Cánh chim và chòm mây là hai hình ảnh quen thuộc thường xuất hiện trong thơ chiều xưa nay. Cho nên đó chỉ là hai hình ảnh của không gian mà đã mang theo ý nghĩa thời gian. Trong hai câu thơ không hề có chữ “chiều’’ mà cảnh chiều đã hiện ra.

- Hình ảnh cánh chim:  

+ Ý nghĩa tả thực: Cánh chim chiều nên dáng bay mệt mỏi nhưng hướng bay có mục đích “về rừng tìm chốn ngủ”. Chiều tối đối với vạn vật là sự trở về nơi nghỉ ngơi. Hoạt động của chim có động lực thúc đẩy.

 + Ý nghĩa liên tưởng: giữa chủ thể trữ tình (người tù bị giải đi suốt một ngày, chiều tối vẫn ở trên đường) với hình ảnh cánh chim có nét tương đồng ở chỗ là đều mỏi mệt, chim tiếp tục bay, người tù tiếp tục đi; nhưng lại có nét tương phản ở chô chim cố gắng bay để được về tổ ấm, còn người tù tiếp tục đi củng chỉ đến một nhà lao khác mà thôi. Người tù chẳng có động lực thúc đẩy. Nếu không có bản lĩnh thì rất dễ mệt mỏi, chán nản.

+ Mặt khác, khi nhìn cánh chim bay về núi lúc chiều tối làm sao Bác khỏi chạnh lòng. Có lẽ người rất nhớ đất nước, nhớ đồng bào.

- Hình ảnh chòm mây:

+ Ý nghĩa tả thực: Chòm mây lẻ trôi lững lờ giữa tầng không. (Cùng như cánh chim sau một ngày kiếm ăn mệt mỏi bay về tổ để nghỉ ngơi, đám mây cũng như muốn ngừng hoạt động, hình ảnh phù hợp với cảnh chiều tà).

+ Ý nghĩa liên tưởng: Đám mây lẻ loi giữa bầu trời cũng như sự cô đơn, lẻ loi của người tù giữa bao la rừng núi (mặc dù xung quanh có lính áp giải nhưng đó là kẻ thù).

→ Bút pháp chấm phá chỉ với vài nét vẽ (bầu trời, cánh chim và chòm mây) đã tả được cái hồn của cảnh chiều nơi rừng núi. Nghệ thuật đối lập giữa cái vô hạn là bầu trời với cái hữu hạn là cánh chim và chòm mây làm hiện lên vẻ đẹp tĩnh lặng mênh mông của trời chiều.

→ Cảnh đẹp và thoáng một nét buồn. Mỗi một chi tiết của cảnh đều nhuốm màu tâm trạng. Cánh chim mỏi tìm về tổ ấm, còn người tù mỏi mệt sau một ngày đường ma vẫn chưa đến được chỗ dừng chân. Chòm mây lẻ loi trôi lững lờ trên tầng không, còn người tù thì cô đơn giữa một buổi chiều nơi đất khách. Hai câu thơ đạt đến mức vi diệu của lối tả cảnh ngụ tình.

→ Thiên nhiên được miêu tả bằng bút pháp cổ điển:

• Bút pháp ước lệ (hình ảnh chim bay về núi – chỉ thời gian chiều tối).

• Hình ảnh chọn lọc nói lên được cái hồn của cảnh núi rừng lúc chiều tối: đẹp nhưng tĩnh lặng, phảng phất buồn.

• Tả cảnh ngụ tình (người tù kín đáo gửi tâm trạng qua cảnh).

2. Bức tranh đời sống trong hai câu cuối

- Hình ảnh thiếu nữ xay ngô là trung tâm của bức tranh, thu hút sự chú ý của người tù. Đó là một vẻ đẹp khỏe khoắn của người lao động. Sự xuất hiện của “thiếu nữ xay ngô” khiến cho bài thơ có một bước phát triển mới:

+ Nếu như ở hai câu đầu, thiên nhiên đã đi vào sự nghỉ ngơi thì con người vẫn gợi lên nhịp sống dẻo dai.

+ Cảnh ở hai câu đầu rất tĩnh thì đến đây nhờ hoạt động xay ngô của thiếu nữ mà trở nên sinh động hơn.

- Đặc biệt là lò than rực hồng được bàn tay thiếu nữ nhen nhóm lên. Một chút sáng trong đêm tối cũng nhen nhóm được niềm vui, niềm lạc quan. Một chút ấm từ màu hồng của lò than, cũng xóa bớt cảm giác lạnh lẽo, cô đơn trong lòng người tù, xa xứ.

+ Bút pháp gợi mà không tả cùng nghệ thuật lấy sáng tả tối trong bài thơ qua nhãn từ “hồng”

+ Dùng ánh sáng để tả tối chính là nghệ thuật vô cùng đặc sắc của Bác khi đặt nhẵn từ “hồng” ở cuối bài thơ → làm bài thơ sáng bừng lên, “hồng” chính là ánh sáng của hi vọng và niềm tin cho không gian tối của bài thơ

+ Bác đã hòa vào cái cảnh cực nhọc sau khi làm việc mệt mỏi, cực nhọc của người lao động. Bác cảm nhận và có sự đồng cảm

+ Chữ “hồng” được coi là nhãn từ của bài thơ bởi: nó diễn tả thời gian vận động tự nhiên của bài thơ; nó xua tan bóng đêm, cái lạnh lẽo, tỏa hơi ấm, niềm vui

+ Chữ “hồng: là ánh sáng niềm tin, lạc quan của con người trong màn đêm tối tăm. Hay chính là ý chí của con người trong hoàn cảnh nghiệt ngã

→ Hình tượng thơ có sự vận động, khỏe khoắn, nhất quán, hướng từ tối đến sáng, từ buồn đến vui, từ cô đơn đến ấm áp

→ Nhận xét:

• Hình tượng thơ có sự vận động tích cực.

• Bài thơ kết thúc ở màu hồng.

• Đằng sau cặp mắt quan sát cảnh là tâm hồn của một người chiến sĩ cộng sản luôn hướng tới cuộc sống để tìm niềm vui, tăng niềm lạc quan tin tưởng để bước tiếp trên con đường chuyển lao gian khổ.

III. TỔNG KẾT

- Chiều tối cho thấy tình yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống, ý chí vượt lên hoàn cảnh khắc nghiệt của nhà thơ chiến sĩ Hồ Chí Minh.Bài thơ đậm sắc thái cổ điển mà hiện đại.