I. Tìm hiểu chung

    1. Tác giả

   - Nguyễn Duy, tên khai sinh là Nguyễn Duy Nhuệ, sinh năm 1948

   - Quê: thành phố Thanh Hóa

   - Từng gia nhập quân đội và tham gia chiến đấu ở nhiều chiến trường. Sau 1975, ông chuyển về làm báVăn nghệ giải phóng, sau đó ông là đại diện thường trú báo Văn nghệ tại thành phố Hồ Chí Minh.

   - Là một gương mặt tiêu biểu của lớp nhà thơ trẻ thời chống Mĩ cứu nước và tiếp tục bền bỉ sáng tác

2. Sự nghiệp

   - Tập thơ Ánh trăng được giải A của Hội nhà văn Việt Nam năm 1984

   - Năm 2007, ông được tặng giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật

3. Bài thơ Ánh trăng

- Được sáng tác vào năm 1976, in trong tập thơ Ánh trăng

4. Bố cục: 3 phần

- Hai khổ đầu: sự gắn bó của con người với vầng trăng khi ở làng quê

- Ba khổ tiếp: sự thay đổi của con người đối với vầng trăng từ khi chuyển về thành phố

- Khổ cuối: suy ngẫm của nhà thơ về thái độ sống của con người trong cuộc sống.

II. Đọc – hiểu văn bản

     1. Hai khổ đầu

- Hai khổ đầu là sự gắn bó giữa con người với vầng trăng. Xuất phát điểm từ tuổi thơ của chính mình, gắn bó với đồng quê hương lúa, trăng đã là một người bạn từ thuở thiếu thời, trở thành một người bạn tri kỉ. Nhà thơ sống với đồng, với sông, với bể, ta thấy được rằng đây là 3 hình ảnh chỉ sự tăng độ rộng lớn và mênh mang dần của tự nhiên. Nhà thơ đã sử dụng điệp từ "với":

                                                           Hồi nhỏ sống với đồng

                                                           với sông rồi với bể

để cho thấy sự tăng cấp của không gian sống gắn liền theo tuyến tính thời gian mà tuổi ấu thơ nhà thơ đã từng sống, như vậy đây là phép điệp tăng cấp. Đồng lúa, rồi đến sông, rồi đến bể mênh mang rộng lớn hơn cho thấy được sự chạy dọc theo thời gian thuở thiếu thời. Quan trọng hơn là dọc suốt sự lớn lên đó của nhà thơ luôn có sự có mặt của vầng trăng tri kỉ.

- Sau này khi lớn lên, gia nhập quân ngũ, tham gia chiến trường, vầng trăng lại tiếp tục làm người bạn đồng hành, vẫn vẹn nguyên sự tri kỉ như năm xưa. Ta thấy được sự gắn bó của vầng trăng với con người suốt một khoảng thời gian không hề ngắn ngủi, và chính nhà thơ cũng cảm nhận được điều đó, trân trọng điều đó và dường như cảm thấy may mắn khi có một người bạn tri kỉ như vầng trăng.

 + Tri kỉ là từ được dùng để chi những người bạn có sự gắn bó, đồng cảm, sẻ chia, thấu hiểu và chân thành dành cho nhau. Ở đây, vầng trăng đã được nhân hóa để được ví như là một tri kỉ, tăng thêm sự gắn bó và mức độ tin tưởng của nhà thơ.

* Hai câu thơ tiếp theo

                                                        Trần trụi với thiên nhiên

                                                        Hồn nhiên như cây cỏ

cho thấy được sự trong trẻo hết cỡ của một tâm hồn trong sáng, ngây thơ. Lúc đó, tâm hồn còn trinh nguyên, chưa bị tác động bởi bất kì một yếu tố hoàn cảnh nào. Hai tính từ “ trần trụi” và “hồn nhiên” được đảo lên đầu câu nhấn mạnh rõ được điều này. Hai câu thơ hiện lên được trước mắt độc giả hình ảnh thiên nhiên thật mộc mạc, đơn sơ. Con người cũng giản đơn chân thành, hòa nhập một cách tự nhiên vào với thiên nhiên. Chính nhà thơ cũng ngỡ rằng mình sẽ không bao giờ quên được người bạn đáng quý này 

                                                         Ngỡ không bao giờ quên

                                                         Cái vầng trăng tình nghĩa

  Tuy nhiên, từ "ngỡ" đã dự báo cho chúng ta thấy được sự không ngờ của chính tác giả và ông đã nhận ra sự thật ở hiện tại đối lập với quá khứ. Tưởng rằng sẽ không bao giờ như thế mà lại như thế.

=> Như vậy ở hai khổ đầu này, nhà thơ Nguyễn Duy đã cho chúng ta thấy được sự gợi lại kỉ niệm quá khứ cùng vẩng trăng và dự báo sự về đổi thay của con người đối với vầng trăng.

 2. Khổ thơ tiếp theo

- Ba khổ thơ tiếp theo nói về sự thay đổi của con người đối với vầng trăng từ khi chuyển về thành phố. Sự thay đổi này đã được nhà thơ Nguyễn Duy thừa nhận và tự sự lại:

                                                      Từ hồi về thành phố

                                                      quen ánh điện của gương

                                                      vầng trăng đi qua ngõ

                                                      như người dưng qua đường

- Ta nhận thấy một sự đối lập giữa nơi thành thị phố đèn với làng quê nông thôn. Thành thị xa hoa lộng lẫy, lung linh và sáng trưng bởi ánh đèn đô thị, đèn thắp sáng từ những ô cửa từ những ngôi nhà cao tầng, khác hẳn với thứ ánh sáng nhẹ huyền ảo của vầng trăng tự nhiên. Con người ta nhanh chóng thích nghi và quen dần với môi trường sống ở thành thị, quen dần với "ánh điện, cửa gương" mà quên đi có những thứ đã gắn bó và tồn tại cùng ta suốt một thời nghèo khó. Bảo rằng trăng không còn tồn tại nữa thì ta còn quên lãng, bởi sự bận bịu, xô bồ của cuộc sống nhưng ở đây trăng đường hoàng vẫn tồn tại, vẫn xuất hiện: "vầng trăng đi qua ngõ" nhưng nhà thơ lại vô tình, hững hờ: "như người dưng qua đường". Một sự đối lập hiện lên rõ nét giữa  hiện tại và quá khứ. Trước đó, thân thiết, gắn bó, nghĩa tình, tri kỉ. Bây giờ - xa cách, không quan tâm, không đoái hoài, lạnh lùng. Thủ pháp đối lập ý đã được sử dụng giữa khổ thơ thứ tư này với hai khổ đầu tiên để nhấn mạnh được điều đó.

- Ngỡ tưởng như mọi việc cứ thế trôi đi, chìm dần vào quên lãng nếu như nhà thơ không rơi vào một hoàn cảnh bất ngờ: mất điện

                                                    Thình lình đèn điện tắt

                                                    Phòng buyn- đinh tối om

                                                    Vội bật tung cửa sổ

                                                    Đột ngột vầng trăng tròn

  Cả thành phố như chìm vào bóng tối bởi mất điện. Những ánh đèn điện sáng rực lung linh nay đã bị tắt, phòng buyn - đinh (những tòa nhà cao tầng, hiện đại) tối om. Sống trong bóng tối, con người dường như bí bách và muốn thật nhanh hòa mình ra ngoài để hít thở khí trời tự nhiên. 

- Hành động "vội bật tung cửa sổ" đã diễn tả rất đúng và chân thực sự bức bách, ngột ngạt, oi bức của con người, lúc này họ cần ngay sự "giải thoát" cứu nguy, tìm lại sự sảng khoái trong tâm hồn của họ. Đây cũng chính là hoàn cảnh để cho nhà thơ gặp lại người bạn cũ tri kỉ năm nao: "đột ngột vầng trăng tròn".

+ Con người thì thay đổi như thế nhưng vầng trăng dường như vẫn giữ nguyên những phẩm chất đẹp đẽ  xưa. Hình ảnh vầng trăng tròn mang một giá trị nghệ thuật nhân văn to lớn. Vầng trăng tròn là vầng trăng đẹp, tròn vành vạnh, cân đối. Dường như trăng không giống như con người - nhanh chóng quên lãng những thứ từng tồn tại, gắn bó. Hình ảnh trăng tròn hay là sự vẹn nguyên về phẩm chất và tình cảm dành cho con người, không hề nhạt phai với con người .Xưa thế nào thì nay vẫn như thế! Chung thủy, vẹn tình! Nhà thơ bật tung cửa sổ, ngửa mặt lên hít khí trời dịu mát thì bắt gặp "trăng". Hai "người" đối diện với nhau, nhìn nhau sau khoảng thời gian đã lâu không gặp. Câu thơ "ngửa mặt lên nhìn mặt" được nhà thơ sử dụng thật đắc địa. Là mặt nhìn "mặt" chứ không phải là mặt nhìn trăng. Nhà thơ cho chúng ta thấy trăng đã được nhân cách hóa lên thành một con người hẳn hoi, đối diện trực diện với con người trong một tư cách ngang hàng. Tính từ "rưng rưng" đã nói được lên cảm xúc thái độ của nhà thơ lúc này. Ban đầu đột ngột gặp người bạn tri kỉ năm xưa, nhà thơ hơi ngạc nhiên, sau đó là rưng rưng, tự trào lại những kỉ niệm, những hình ảnh quen thuộc thân thương để rồi xúc động, vẫn cảm nhận được sự gắn bó tự thưở xưa:

                                                      Ngửa mặt lên nhìn mặt

                                                      có cái gì rưng rưng

                                                      như là đồng là bể

                                                      như là sông là rừng

Vầng trăng tri kỉ gắn bó đến mức chỉ cần nhìn vầng trăng là nguyên một mảng kí ức ùa về.

=> Ta thấy được ba khổ thơ vừa phân tích trên ta có thể tách ra thành mỗi một khổ làm thành một bố cục và có thể đặt tiêu đề riêng. Tuy nhiên chúng đều nằm trong dải miền thời gian của con người từ khi lên thành phố "quen ánh điện cửa gương" và dần lãng quên đi vầng trăng tình nghĩa. Việc gộp ba khổ trên thành một nội dung bố cục là để tránh tình trạng vụn vặt. Dẫu vậy trong quá trình phân tích các ý, chúng ta vẫn phải đi theo mảng tiêu đề riêng hẹp hơn của mỗi khổ để sát sao được ý nghĩa câu chữ mà nhà thơ muốn truyền tải.

3. Khổ cuối

- Đây là lời tâm sự, suy ngẫm của con người về thái độ, cách ứng xử cảu con người đối với vầng trăng nói riêng và cách đối nhân xử thế trong cuộc sống nói chung. Một lần nữa hình ảnh "trăng cứ tròn vành vạnh" cho thấy được tình cảm trước sau như một của vầng trăng. Trước sự thay đổi tiêu cực của con người, dường như vầng không hề oán trách. Vầng trăng bao dung, độ lượng bỏ qua mọi điều sơ suất đáng trách của con người. Con người tự nhận ra mình sai, mình vô tâm vô tình.

- Chi tiết “ánh trăng im phăng phắc” là ánh trăng không oán trách, không giận dỗi con người hay ánh trăng đang giận hờn và kiểm điểm nghiêm khắc con người?. Đối diện trước trăng, con người giật mình là thổn thức nỗi lòng và đưa ra suy ngẫm về cách sống của chính mình trong cuộc sống.     

4. Mở rộng

- Sự vô tâm vô tình của con người chưa chắc đã phải là do cố ý, có khi chỉ là sự vô tình, bởi sự tác động của thời buổi xã hội nhưng qua hoàn cảnh đặc biệt gặp lại ánh trăng, nhà thơ đã gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh về sự vô tâm, quên lãng quá khứ của con người. Dù cố ý hay vô ý, con người vẫn thật đáng trách!

- Qua đó cho chúng ta thấy được việc trở thành một kẻ bội bạc, vô tình là rất dễ ập đến trong mỗi con người. Muốn không rơi vào cạm bẫy đó thì cần phải luôn tỉnh táo, luôn tâm niệm về một thái độ và cách sống tích cực, tình nghĩa.

III. Tổng kết

1. Nghệ thuật

- Hình ảnh ánh trăng giàu tính tượng trưng, biểu cảm

- Giọng điệu trầm, chậm rãi, chứa đựng sự tâm tư, giãi bày.

- Thơ 5 chữ, chỉ có từ đầu khổ viết hoa, còn lại xuống dòng không viết hoa à sự liền mạch, dòng chảy của câu chuyện đầy sự trăn trở

- Ý thơ rõ ràng, bố cục rõ ràng

2. Nội dung

- Bài thơ Ánh trăng như một lời nhắc nhở về những năm tháng gian lao đã qua của cuộc đời người lính gắn bó với thiên nhiên, đất nước bình dị hiền hậu.

- Bài thơ gợi nhắc, củng cố ở người đọc thái độ sống “uống nước nhớ nguồn”, ân nghĩa thủy chung cùng quá khứ.