I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

-  Lỗ Tấn (1881- 1936), là nhà văn nổi tiếng Trung Quốc, lúc nhỏ tên là Chu Chương Thọ, tên chữ là Dự Tài, sau đổi tên là Chu Thụ Nhân

- Quê: Chiết Giang – Trung Quốc

- Xuất thân: trong một gia đình quan lại sa sút, mẹ ông xuất thân nông dân nên từ nhỏ ông đã có nhiều cơ hội tiếp xúc với đời sống nông thôn.

- Quá trình trưởng thành

+ Từ lúc trẻ, ông đã giã từ gia đình, quyết tâm đi tìm con đường lập thân mới, khác với những thanh niên cùng quê đương thời. Đầu tiên, ông học các ngành hàng hải, địa chất rồi y học (thoạt đầu ông nghĩ rằng sức mạnh của khoa học và kĩ thuật có thể cứu được đất nước). Nhưng rồi ông dần thấy rằng một mình khoa học không thể làm thay đổi được xã hội một cách triệt để

+ Ông chuyển sang hoạt động văn học vì nghĩ rằng văn học là thứ vũ khí lợi hại để “biến đổi tinh thần” dân chúng đang ở tình trạng "ngu muội" và "hèn nhát".

2. Sự nghiệp văn học: đồ sộ, đa dạng, tiêu biểu như

- 17 tập tạp văn

- Hai tập truyện ngắn: Gào thét (1923), Bàng hoàng (1926)

3. Truyện ngắn Cố hương

- Là một trong những truyện ngắn  tiêu biểu nhất của tập Gào thét 

(*) Tóm tắt

(*) Bố cục: 3 phần

- Phần 1: Từ đầu... "đang làm ăn, sinh sống": Hoàn cảnh về quê và tâm trạng trên đường về quê của nhân vật Tôi

- Phần 2: tiếp theo... "sạch như trơn như quoét": Những ngày tôi ở quê

- Phần 3: Còn lại: Tôi trên đường rời xa quê

III. Đọc – hiểu văn bản

1. Diễn biến tâm trạng nhân vật "tôi"

a. Hoàn cảnh và tâm trạng trên đường về thăm quê

- Hoàn cảnh: nhân vật tôi về quê để bán nhà, chuyển gia đình đến một nơi khác làm ăn. Lần về này cũng là thăm và vĩnh biệt quê hương lần cuối.

- Thời tiết: độ giữa đông, trời u ám, gió lạnh ùa vào khoang thuyền vi vu

- Quang cảnh thôn xóm: tiêu điều, hoang vắng, nằm im dưới vòm trời màu vàng úa à khác với kỉ niệm về làng quê trong kí ức của  nhân vật tôi : “ Hình ảnh làng cũ trong kí ức tôi không giống hẳn như thế này. Làng cũ của tôi đẹp hơn kia”; “ hẳn làng cũ mình vốn chỉ như thế kia thôi, tuy chưa tiến bộ hơn xưa, nhưng cũng vị tất đến nối thê lương như mình tưởng

+ Nghệ thuật: kể tả hiện thực xen kẽ đối chiếu hồi ức

=> Tâm trạng nhân vật buồn sầu, ảo não, tiếc nuối và xót xa sau 20 năm trở về quê cũ.

b. Những ngày ở quê

* Quang cảnh  ngôi nhà cũ

- Sáng tinh mơ

- Trên mái ngói, mấy cọng tranh khô phất phơ trước gió, heo vắng, “ đủ rõ nhà không đổi chủ không được”

* Những con người ở quê                                                                                                                                                                                                                                                                                             - Mẹ: chạy vội ra đón, mừng rỡ, nhưng nét mặt vẫn ẩn một nỗi buồn thầm kín

( nỗi buồn vì sắp phải rời xa làng quê nơi chôn rau cắt rốn mà không biết bao giờ mới trở lại, buồn vì những cái đã quá khổ phải trải qua)

=> dường như cái buồn đã ngấm vào sâu trong con người bà mẹ, nên dù có vui nhưng vẫn không triệt tiêu đi được nét buồn.

- Cháu Hoàng: xa lạ với nhân vật tôi vì chưa gặp bao giờ, chỉ dám đứng nhìn đằng xa

- Nhuận Thổ

+ Người bạn tấm bé của nhân vật tôi, là con của người giúp việc ngày trước giúp việc cho cho nhà nhân vật tôi là hoàn cảnh xuất thân giữa hai người là hoàn toàn khác nhau.

"Trong kí ức của nhân vật tôi, Nhuận Thổ hiện lên là cậu bé nhanh nhẹn cổ đeo vòng bạc, nước da bánh mật, khuôn mặt trò trĩnh, có tài bắn chim, nhưng hiện tại thì trái ngược hẳn, không còn giống như trong hình dung của nhân vật tôi: cao gấp hơn trước, nước da bánh mật trước kia nay đổi thành vàng sạm, lại có thêm những nếp răn sâu hoắm”, mi mắt viền đỏ húp mọng lên.

+ Nguyên nhân là do xã hội phong kiến: đông con nhà nghèo, chỗ nào cũng hỏi tiền không luật lệ gì cả, mất mùa thuế nặng, lính tráng, trộm cướp, quan lại, thân hào đày đoạ.

+ Nhuận Thổ là điển hình của người nông dân Trung Quốc thời phong kiến. Tình trạng mụ mẫm, thái độ cam chịu, chấp nhận số phận của Nhuận Thổ cùng là đại diện cho phần đông người nông dân Trung Quốc đương thời (đầu TK XX). Họ nghèo khổ, thấp cổ bé họng, tinh thần mu muội, sống chỉ như một sự tồn tại.

+ Nhận xét về thái độ của nhân vật tôi và Nhuận Thổ

   Nhân vật tôi khi gặp lại Nhuận Thổ với một tâm trạng khá ngạc nhiê, điếng người và xót xa. Nhuận Thổ ý thức được phận mình dân đen, thấy Nhuận Thổ cao sang quyền thế thì có vẻ e dè, cách cư xử và nói năng của Nhuận Thổ có sự phân biệt của kẻ dưới trướng. Đó là do ý thức về tầng lớp xã hội nhưng giữa họ vẫn dành cho nhau một sự kính trọng và yêu quý, đặc biệt là “tôi”, vẫn một tình bạn sâu sắc dành cho Nhuận Thổ, thậm chí anh còn có vẻ ái ngại và không hài lòng trước sự e dè khách sáo của Nhuận Thổ. Anh vẫn coi Nhuận Thổ là nạn thuở thiếu thời đặc biệt!  Đó là nét phẩm chất đáng quý của anh.

-  Chị Hai Dương

+ Trên dưới 50 mươi tuổi, lưỡng quyền nhô ra, môi mỏng dínhhai tay chống nạnh, không buộc thát lưng, chân đứng dạng ra, giống hệt cái com-pa trong bộ đồ vẽ, có hai chân bé tí.

=> Khác hẳn với ngày xưa chị được mệnh danh là “nàng Tây Thi đậu phụ” (cũng khá xinh đẹp), do vậy hồi đó người ta nói, “sở dĩ hàng đậu phụ bán chạy là vì có chị ta”.      

=> Sự thay đổi về ngoại hình, nhan sắc của chị Hai Dương là minh chứng cho cuộc sống vất vả, không nhàn nhã , bị cuộc đời quăng quật.  

+ Tính cách: Đành hanh, thẳng tính, không sĩ diện

=> Khi nhân vật tôi không nhận ra , chị đã tỏ ý không vừa lòng, tức giận, tỏ ra bất bình lắm, tỏ vẻ khinh bỉ và nói kháy:

=> "Quên à! Phải, bây giờ cao sang rồi thì để ý đâu đến bọn chúng tôi nữa!"

=> "Ái chà! Anh bây giờ làm quan rồi mà bảo là không sang trọng? Những ba nàng hầu. Mỗi lần đi đâu là ngồi kiệu lớn tám người khiêng, còn bảo là không sang trọng? Hừ! Chẳng cái gì giấu nổi chúng tôi đâu!”.

=>  "Ôi dào! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu. Càng không dám rời một đồng xu lại càng giàu có!"

=> Khuôn lấy những dồ đạc của nhà nhân vật tôi đang sắp bán mà rất tự nhiên, chỏng lọn, không hỏi han, mặt ráo hoảnh không có chút nào ngượng ngùng

=> Chị Hai Dương cũng là một hệ quả của xã hội phong kiến Trung Quốc đầu TK XX. Cũng vì cuộc sống quá khổ mà chị chỉ mong có được thứ mình đang thiếu thốn mà dẹp hết đi những sĩ diện của con người, để rồi trở thành một người đàn bà chua chát, vô duyên.

(+) Nghệ thuật

- Nghệ thuật độc thoại và cảm xúc nội tâm xen kẽ tự sự và miêu tả

+ Gặp Nhuận Thổ: ngỡ ngàng, xót thương, đồng cảm

+ Gặp thím Hai Dương: ngạc nhiên, trầm ngâm, im lặng, suy tư

- Nghệ thuật hồi ức - hiện tại, đối chiếu so sánh làm rõ cảnh và người ở quê trong quá khứ và hiện tại.

=> Tâm trạng của nhân vật “tôi”: cảm thấy buồn xót trước cảnh đổi thay theo chiều hướng lụi tàn của quê hương và trước tình trạng tinh thần lạc hậu, mụ mẫm của dân chúng.

 b. Nhân vật tôi rời quê cũ

- Thời điểm: hoàng hôn

- Quang cảnh quê cũ

+ "những dãy núi xanh hai bên bờ sông đen sẫm lại, nối tiếp nhau chạy lùi về phía sau lái" 

+ Ngôi nhà cũ xa dần, phong cảnh làng cũ cũng mờ dần

- Tâm trạng của nhân vật tôi

+ Không chút lưu luyến, ngược lại rời xa quê hương chôn rau cắt rốn nhưng nhân vật tôi lại cảm thấy lẻ loi, ngột ngạt. Những gì đang hiện hữu và được chứng kiến đều làm cho nhân vật tôi cảm thấy ảo não. Thậm chí ngay cả khi nhìn thấy những đứa trẻ quê đeo vòng bạc đứng giữa ruộng dưa hấu – bóng dáng hình ảnh thuở nhỏ của mình thì nhân vật tôi vẫn cảm thấy vô cùng mờ nhạt.

+ Anh nghĩ về con đường sắp tới mình đang đi. Mặc dù còn hơi mông lung, nhưng anh rất tin tưởng vào sự lựa chọn đó của mình:

" Kì thực trên mặt đất vốn làm gì có đường. Người ta đi mãi thì thành đường thôi".

+ Lí giải nguyên nhân: Do nhân vật tôi có hướng đi mới cho bản thân, khác xa những điều cổ hủ lạc hậu đến mụ mị đã và đang diễn ra nơi làng quê (do xã hội phong kiến Trung Quốc) , những điều đã nhào nặn nên một Nhuận Thổ thông minh lanh lợi, tự tin ngày nào thành một Nhuận Thổ đần độn. Anh có tư duy và hướng đi mới cho mình nên dù vẫn giữ những kí ức đẹp và trân trọng nơi chôn rau cắt rốn của mình nhưng trong con người anh luôn hừng hực một ý chí quyết tâm mới, thoát khỏi hoàn cảnh hiện tại để vươn lên, gây dựng một tương lai tươi sáng hơn. Và hơn thế nữa còn là sự suy tư mong muốn về một “ con đường” đi mới cho những người nông dân.

III. Tổng kết chung

- Trong truyện ngắn Cố hương, thông qua việc thuật lại chuyến về quê lần cuối cùng của nhân vật "tôi", những rung cảm của “tôi” trước sự thay đổi của làng quê, đặc biệt là của Nhuận Thổ, Lỗ Tấn đã phê phán xã hội phong kiến, lễ giáo phong kiến. Từ đó đặt ra vấn đề con đường đi của người nông dân và của toàn xã hội để mọi người suy ngẫm.